به گزارش گروه سیاسی «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ با پیروزی انقلاب اسلامی امام خمینی در 15 دی 1357 طی حکمی خطاب به مهندس مهدی بازرگان رهبر نهضت آزادی مینویسند: «بنا به پیشنهاد شورای انقلاب [...] و به موجب اعتمادی که به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعاتی که از سوابقتان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جنابعالی را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروه خاصی مأمور تشیکل دولت موقت مینمایم.»
مهندس بازرگان و دولت موقت
مهندس بازرگان نیز در پاسخ به این حکم از باب تواضع میگوید: «خدا را شکر میکنم که چنین اعتبار و حسن شهرتی را که به هیچ وجه اهلیت و لیاقت آن را نداشتهام به من ارزانی داشته.» بازرگان در خاطرات خود بیان میکند او را یکی از اعضای شورای انقلاب برای قبول نخستوزیری به امام خمینی پیشنهاد داده است و امام خمینی از آن جهت که انتخاب بازرگان موجب وحدت بین ملیون و روشنفکران از یک طرف و علما و روحانیون از طرف دیگر میشود، با این تصمیم موافقت میکنند.
امام خمینی هدف از تشکیل دولت موقت و انتصاب بازرگان را در سه موضوع ترسیم میکنند: «ما از اول به آقای مهندس بازرگان مأموریت دادیم تا سه مطلب را تشکیل بدهد و آن این بود که رفراندوم را به انجام رساند و بعد هم مجلس مؤسسان و پس از آن مجلس شورا. وقتی این کارها تمام شد، ایشان هم کنار میرود.» طبق این گفته بازرگان برای دوره کوتاه مدت و حساس «انتقال» انتخاب شده بود. همچنین امام خمینی طی حکمی شورای انقلاب را به عنوان مجلسی که میتواند از دولت سؤال و استیضاح کند تعیین نموده بودند.
مواضع صریح بازرگان
بازرگان در اولین نطق خود به عنوان رئیس دولت موقت میگوید: «از حالا باید عرض کنم که از این بنده حقیر سراپا تقصیر انتظار علی بودن را نداشته باشید. علی نیستم که همان شب اول بگویم: معاویه از جایت بلند شو. حتی انتظار رهبری و مرجع عالیقدری که بنده را مأمور و مفتخر به این خدمت کردهاند و با عزم راسخ و ایمان و قدرتش سر به زیر انداخته و بولدوزروار حرکت میکند و حرکت کرده صخرهها و ریشهها و سنگها را سر جایش خرد کرده ولی پیش رفته و میرود، این انتظار را هم از بنده نداشته باشید. بنده ماشین سواری نازک نارنجی هستم که باید روی جادههای آسفالت و راه هموار حرکت کنم.» با توجه به اینکه در این زمان هنوز بختیار بر مسند حکومت به ظاهر رسمی و قانونی نشسته بود، این سخنان رهبر نهضت آزادی از طرف انقلابیون چندان جدی گرفته نشد و تلاش برای سقوط آخرین دولت پهلوی ادامه یافت.
تمایل دولت موقت به نهضت آزادی
با این که در پیام امام خمینی برای حکم نخستوزیری بازرگان تصریح شده بود که «بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروه خاصی» این حکم صادر شده است، اما کسانی در دولت موقت منصوب شدند که از نظر فکری به نهضت آزادی و جبهه ملی تمایل داشتند.
به این دلیل به مرور زمان اختلافنظرهایی بین دولت موقت و انقلابیونی که رژیم شاه را ساقط کرده بودند، شکل گرفت. منتقدان معتقد بودند دولت موقت روحیه انقلابی نداشته و با همان رویکرد رژیم سابق کشور را اداره میکند. 10 اسفند 1357 امام خمینی اولین انتقاد را به دولت موقت میکنند.
ایشان در مورد مظاهر طاغوت و غربگرایی در وزارتخانهها میگویند: «من باید به مصادر امور بگویم که اخطار کنم که این قدر ضعف نفس به خرج ندهید. دنبال این نباشید که فرم غربی پیدا کنیم. [...] از همه وزارتخانهها از همه ادارات باید این شیر و خورشید منحوس قطع بشود. علم اسلام باید باشد. آثار طاغوت باید برود اینها آثار طاغوت است. [...] از الان باید این مسایل حل بشود. البته تدریج هم میخواهد، تدریج دارد اما شروع میکنیم. ما شروع میکنیم البته مهلت هم میدهیم به دولت. باید مهلت بدهیم.»
واکنش امام خمینی به مشی دولت موقت
وقتی امام خمینی تغییری در مشی دولت موقت مشاهده نکردند، پنج روز بعد در 15 اسفند 1357 صریحتر به ضعفهای دولت انتقاد کردند و گفتند: «الآن وزارتخانهها [...] باز همان صورت زمان طاغوت را دارد. وزارتخانه اسلامی نباید در آن معصیت بشود. در وزارتخانههای اسلامی نباید زنهای لخت بیایند؛ زنها بروند اما با حجاب باشند. مانعی ندارد بروند؛ اما کار بکنند، لکن با حجاب شرعی باشند، با حفظ جهات شرعی باشند. نباید در آنجا ظرف طلا و نقره- که به نص اسلام حرام است- استعمال بشود.
نباید این تزیینات فوقالعادهای که صرف شده است در اینجا و آنجا باز محفوظ باشد. [...]. ملت عدالت میخواهد، اتاق بزرگ نمیخواهد. ملت وزارتخانه میخواهد، وزارتخانه اسلامی [...] دولتی که میگوید دولت اسلامی است- و هستند- نباید تحت تأثیر واقع بشود و هر طوری سابق بوده همان طوری که در زمان محمدرضا شاه خائن بوده است حالا هم همان فرم باشد. پس شما چکارهاید! تو که میگویی من مسلمان هستم، چکاره هستی؟ ما یکی یکی باید بگوییم؟ دانه دانه باید بسپاریم؟ اینها باید اصلاح بشود و شماها - من میدانم- مسلمانید. من همه افراد اینها را بعضیشان را میشناسم، بعضیشان را هم معرفی کردهاند به من. اینها همه متعهدند، همه مسلمانند، لکن ضعیف النفسند! میترسند که مبادا یک وقت میهمانی از اجانب بیاید در کاخ دادگستری یا در کاخ نخستوزیری و آنجا ببیند که یک [محیط] محقری است؛ باید حتماً به فرم غرب باشد؟!
ضعیفید آقا! تا ضعیفید زیر بار اقویا هستید. آن وقتی که نَفْس شما قوی شد و اعتنا نکردید، اعتنا به این زخارف نکردید، آن وقت است که از شما حساب میبرند. [...] اگر از خودتان شروع نکنید نمیتوانید اصلاح کنید. وزارتخانهها را اصلاح کنید. همه درد و بلای ما این است که ما غربزده هستیم. ما سالهای طولانی زیر بار غرب بودیم، زیر بار آمریکا بودیم، سالهای متمادی مأنوس شدیم ما. اصلاً قلوبمان قلوب غربی است. متبدل شدیم به یک انسان غربی.» این سخنان ناشی از نگرانی امام خمینی در مورد رفتار و روابط وزارتخانهها و ادارات به همان شکل پیش از انقلاب بود که با سکوت اعضای دولت موقت ادامه مییافت.
کارنامه نهضت آزادی
نهضت آزادی از جمله گروههای مطرح سیاسی در دوران پهلوی بود که در واکنش به وقایع بعد از کودتای 28 مرداد و از درون گروههای ملی مذهبی ایجاد گردید. تلاش این جمعیت برای همگرایی با جریانات بعضاً متضاد سیاسی فعالیتهای آنها را با تناقض مواجه کرده بود. این گروه تلاش میکرد اندیشههای اسلامی را با تفکرات غربی پیوند دهد و در عین حال در نظر داشت با حفظ رژیم پهلوی و سلطنت محمدرضا شاه اصلاحاتی را در ساختار سیاسی اعمال کند.
از طرف دیگر نهضت آزادی ضمن همکاری با رژیم شاه و سفارتخانههای خارجی ارتباطش را با گروههای انقلابی هم حفظ کرده و با آنها در تعامل بود. این اقدامات متناقض باعث شد تا نهضت آزادی نتواند در فعالیتهای سیاسی بر اصول محکمی پایبند بماند. عدم اتحاد کامل این گروه با یک جریان سیاسی و مرزبندی با دیگر جریانها موجب شد تا نه رژیم پهلوی آنها را به طور کامل بپذیرد و نه گروههای انقلابی اعتماد کامل به آنها داشته باشند.
نهضت آزادی به دلیل تحلیل اشتباه از شرایط حاکم و عدم شناخت صحیح اعتراضات مردمی به اقداماتی دست زد که نتیجه موفقیتآمیزی به همراه نداشت. حمایت از آیتالله شریعتمداری یا تلاش برای حفظ سلطنت از جمله اقدامات اشتباه این گروه سیاسی است که میتوان ریشه این تحلیلهای اشتباه را در روابط با مأمورین آمریکایی و دیگر تحلیلگران غربگرا دانست.
به هر روی نهضت آزادی در دوران پهلوی تلاش کرد تا ضمن رساندن اعتراضات به سران حکومت، از سلطنت پهلوی نیز محافظت کند و مانع انقلاب شود. اما با پیروزی انقلاب اسلامی دولت موقت را در دست گرفت ولی به دلیل پیروی از رویههای گذشته و نداشتن مشی انقلابی با واکنش منفی انقلابیون مواجه شد.
گزارش از عرفان عباسی